Chỉ thiên có tên khoa học là Elephantopus scarber L., thuộc họ cúc - Asteraceae. Đây là loài cỏ dại sống dai, thân cao chừng 20-50cm, cả cây có lông. Lá ở gốc mọc vòng hình hoa thị, sát đất. Phiến lá dài chừng 6-12cm, rộng 3-5cm, hình thìa, có lông trắng ở cả hai mặt, mép có răng cưa lượn sóng, phía dưới hẹp lại thành cuống rộng ôm vào thân. Lá ở thân nhỏ và hẹp hơn lá ở gốc. Hoa màu tím hay hồng, xếp 4 cái thành hình đầu; các đầu này lại tập hợp thành ngù bao bởi hai lá bắc hình tam giác, dài 10-15mm, rộng ở gốc. Hoa màu tím nhạt, mọc thành xim có đầu giả. Cây con mọc từ hạt - xuất hiện vào cuối mùa xuân, sinh trưởng nhanh trong mùa mưa ẩm. Sau mùa hoa quả, cây tàn lụi vào giữa mùa thu. Cá biệt có những cây mọc trên đất ẩm, phần gốc có thể tồn tại qua đông và mọc lại vào mùa xuân năm sau.

Chỉ thiên là loài cây rất phổ biến ở nước ta. Có thể gặp ở mọi nơi, từ vùng núi cao xuống đến trung du, đồng bằng và các đảo. Chỉ thiên ưa sáng và chịu hạn tốt. Có thể sống trên nhiều loại đất. Thường mọc thành đám hoặc xen kẽ với các loài cỏ khác ở vùng đồi, nương rẫy, bãi hoang và ở các bờ ruộng cao. Còn thường gặp ở ven đường, khắp các tỉnh từ Bắc chí Nam.

Chú ý: Gần giống cây chỉ thiên mô tả ở trên, có cây “cúc chỉ thiên giả”, tên khoa học là Elephantopus spicatus Aubl. cùng họ Cúc, thường mọc hoang, ở hè một số đường phố của Hà Nội đôi khi cũng thấy. Cây này cao 20-60cm, cứng, hơi có lông hay nhẵn. Lá mọc so le phía gốc, cũng mọc thành hoa thị. Phiến lá dài 9-14cm. Cụm hoa mọc thành bông gồm nhiều hoa tự hình đầu, mỗi hoa tự hình đầu có từ 2 đến 6 hoa nhỏ màu trắng. Cũng sử dụng làm thuốc, nhưng tác dụng khác, không đề cập trong bài báo này.

• CÔNG DỤNG – CHỦ TRỊ

Chỉ thiên thường bị coi là loài cỏ dại, nhưng lại là một vị thuốc có nhiều tác dụng, lại dễ khai thác và có trữ lượng lớn.

Theo Đông y, chỉ thiên có vị đắng, tính mát. Có tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, lợi tiểu, tiêu thũng ...

Dùng chữa cảm sốt, ho, họng sưng đau, đau mắt đỏ, chảy máu mũi, ỉa chảy, vàng da, viêm thận phù thũng, ung nhọt, rắn cắn ….

Kết quả nghiên cứu hiện đại cho thấy: Chỉ thiên có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm và chống ung thư.

- Liều dùng: 9-16g khô (hoặc 30-60g tươi) sắc lấy nước hoặc giã vắt lấy nước cốt uống. Dùng ngoài giã đắp hoặc nấu nước xông rửa.

- Kiêng kỵ: người cơ thể suy nhược, phụ nữ có thai cần thận trọng khi sử dụng. Không dùng độc vị đối với bệnh thuộc "chứng hàn".

• MỘT SỐ BÀI THUỐC CÓ CHỈ THIÊN:

- Chữa đái buốt, đái ra máu, sỏi, đái đục, nước tiểu lẫn chất nhầy: Dùng cây chỉ thiên, rễ bấn đỏ, rễ vậy trắng, rễ cỏ tranh, cỏ bấc, thịt ốc nhồi - mỗi thứ một nắm, sắc nước uống (Tuệ Tĩnh - Nam dược thần hiệu).

Chú thích: “Bấn đỏ” còn gọi là "mò đỏ", "vậy đỏ", "xích đồng nam"; “Vậy trắng” còn gọi là "bấn trắng", "mò trắng", "bạch đồng nữ".

- Chữa môi lở sưng đau: Dùng lá chỉ thiên tươi, rửa sạch, thêm chút muối, giã nhỏ, vắt lấy nước bôi hoặc đắp vào chỗ đau (Lãn Ông - Bách gia trân tàng).

- Chữa vàng da (thể dương hoàng): Dùng cây chỉ thiên tươi, nhổ liền cả rễ 100-150g, nấu với thịt lợn ăn, dùng liên tục 4-5 ngày (Lĩnh Nam thảo dược chí).

- Chữa bí đái: Dùng cây chỉ thiên tươi 20-30g, sắc nước uống (Phúc Kiến trung thảo dược).

- Chữa cước khí: Dùng toàn cây chỉ thiên tươi 30-60g, đậu phụ 60-120g, hầm lên ăn (Phúc Kiến dân gian thảo dược).

- Chữa nhiệt lâm (đái nhỏ giọt, niệu đạo nóng buốt ...): Dùng toàn cây chỉ thiên tươi 120g, thịt lợn nạc 150-200g, muối một chút. Tất cả cho vào nồi, sắc lấy nước, bỏ bã, chia thành 4 lần uống trong ngày (Giang Tây dân gian thảo dược nghiệm phương).

- Chữa viêm họng, viêm amiđan: Dùng chỉ thiên 10g khô, hãm với 300ml nước sôi trong nửa tiếng, chia ra uống trong ngày. Cũng có thể dùng lá tươi, nhai lẫn với chút muối, nuốt dần (Trung thảo dược tân y liệu pháp xử phương tập).

- Chữa miệng, lưỡi viêm loét: Dùng chỉ thiên 30g khô, sắc nước uống mỗi ngày 1 thang. Đã thử nghiệm điều trị 22 ca, 18 ca khỏi; trung bình sau 3 ngày khỏi bệnh, sau 3 tháng khám lại không thấy tái phát; Tác dụng phụ: Trong bụng có cảm giác hơi khó chịu; người già và trẻ nhỏ dùng phải thận trọng (Trung dược đại từ điển).

- Chữa mũi chảy máu: Dùng cây chỉ thiên tươi 20-30g, nấu với một lượng thích hợp gan lợn, ăn gan và uống nước thuốc, dùng liên tục 3-4 ngày. (Lĩnh Nam thảo dược chí).

- Chữa ung nhọt độc mọc ở dưới nách: Dùng toàn cây chỉ thiên tươi, thêm chút muối và giấm, cùng giã nát đắp vào chỗ bị bệnh; nhọt đã mưng mủ vẫn chữa được (Y lâm tập yếu).

- Chữa mụn nhọt, đinh râu: Dùng lá tươi giã với giấm hoặc mẻ đắp (Sổ tay cây thuốc VN).

- Chữa đau răng: Dùng rễ chỉ thiên, nấu với rượu ngậm – (sinh thảo dược tính bị yếu).

Lương y Đỗ Tất Hùng